پرورش گوسفند در ایران
در ایران هدف از گوسفندداری، بیشتر تولید گوشت بوده و سایر فرآورده ها در درجه دوم اهمیت قرار دارند. گوسفنداران ایرانی به دلیل نبود آگاهی های فنی، اقتصادی و دامپروری، گوسفندان گوشتی را با سایر گوسفندان آمیخته کرده اند و این پدیده موجب شده است که شوربختانه بیشتر گوسفندان ایران خلوص خود را از دست داده و به صورت ناخالص درآیند.
ویژگی گوسفند
پرورش گوسفند می تواند، برای بهره برداری به صورت داشتی با روش های تولیدی موجود، پرورش گله های خالص نژادی، تولید قوچ اصلاح شده یا تولید بره های آمیخته و یا به صورت پرواربندی بره انجام گیرد. نگهداری گوسفندان داشتی با روش های کوچ رو (عشایری)، نیمه کوچ رو (روستایی) و ثابت (مزرعه ای یا بسته) برای تولید بره، گوشت، شیر، پشم و پوست انجام می شود. در پرواربندی نیز برای زمان کوتاهی بره، میش و قوچ های پیر حذفی را پروار نموده که سپس این دام ها برای کشتار به فروش می رسند.
روش های گله داری و پرورش گوسفند در ایران:
پرورش گوسفند به روش چرای آزاد
این روش در بخش هایی استفاده می شود که از آب و هوایی معتدل برخوردار بوده و همچنین در نزدیکی مراتع گسترده و پربار قرار گرفته اند. ایلات و عشایر ایران بیشتر به این روش گله های خود را پرورش می دهند. جایگاه گله درطول سال بر پایه جایگاه مرتع و دگرگونی میزان گرمای هوا گوناگون می باشند، بدین معنی که همواره برای دستیابی به بخش های معتدل در حال جابجایی است.
پرورش گوسفند نژاد خالص
دراین روش تنها از یک نژاد خالص برای پرورش استفاده می شود و تمام کارها در راستای نگهداری و پایدار کردن صفات آن نژاد انجام می شود. قوچ های به دست آمده از این نوع پرورش به کسانی که از روش پرورش گوسفند در مزرعه و یا از روش پرورش گوسفند به روش آمیخته گری استفاده می نمایند، فروخته می شوند. کسانی که از این روش پرورش استفاده می کنند همچنین می توانند شماری از قوچ و میش های خود را به افرادی که می خواهند فعالیت همانندی را آغاز نمایند، بفروشند.
پرورش گوسفند به روش آمیخته گری
این روش هم اکنون در بیشتر کشورهای جهان برای دستیابی به بیشترین بهره برداری از گنجایش تولید نژاد گوسفند استفاده می شود. در این روش تلاش می شود از نژادهای خالص گوناگونی که هر یک دارای صفتی مناسب هستند استفاده شود. اگرچه دراین زمینه دامپروران ایرانی گاه نمونه های کوچکی را تجربه کردهاند، اما چون نسبت گلههای خالص اصلاح شده در ایران بسیار کم است، شوربختانه بیشتر دامپروران به استفاده از روش آمیخته گری چندان گرایش ندارند. به هر روی در آینده، دامپروران ناگزیر به استفاده از این روش خواهند بود، زیرا همچنان که در جهان به اثبات رسیده است، بهره گیری از بیشترین گنجایش تولیدی گوسفند، تنها روشی است که از دیدگاه اقتصادی مناسب می باشد.
پرورش گوسفند در مزرعه
نموداری از روش فشرده است که به جز بخش های عشایری ایران (که از روش گسترده و جابجایی استفاده می کنند)، در بیشترروستاهای ایران استفاده می شود. خواست بنیادین این فعالیت در خرید وفروش بره و سپس تولید و فروش پشم است اندازه گله در این روش گوناگون بوده و شش تا هشت رأس در کمترین شکل و ۴۰۰ تا ۵۰۰ رأس گوسفند دیده شود. دراین روش ، گله در کنترل یک یا دو نفر نگهبان است. درصورتی که پرورش گوسفند به روش قالب یک مجتمع کشاورزی یا دامپروری انجام شود، آن رابه نام روش تجارتی پرورش گوسفند در مزرعه نیز می خوانند.
برتری های پرورش گوسفند
گوسفند در هم سنجی با پرورش سایر دامها دارای برتری ها و مشکلاتی است که آگاهی آنها برای افرادی که با این گونه فعالیت های تولیدی سروکار داشته و یا خواهند داشت، مورد نیاز مهمترین برتری های پرورش گوسفند عبارتند از:
۱-گوسفند حیوان کمابیش خوش بُنیه ای است و شرایط آب وهوایی گوناگون راتاب آورده و با فقیر ترین علوفه و خوراک ها به رشد خود ادامه می دهد.
۲- بوسیله گوسفند میتوان زمین های نامناسبی را که برای کشت و کار مناسب نیستند، با ایجاد مرتع ساختگی مورد استفاده قرار داد.
۳- گوسفند در هم سنجی با سایر دام ها به جیره نگهداری کمتری نیاز دارد و بیشترین خوراکی را که دریافت می کند برای تولید و رشد ونمو خود استفاده می نماید. به همین روی از دیدگاه اقتصادی در بیشتر کشورهای جهان در درجه نخست اهمیت قرار دارد.
۴- انواع فرآورده های به دست آمده از پرورش گوسفند را می توان درتمام سال به فروش رساند. به همین دلیل دامپرور کمتر با مشکلات مالی روبرو میشود.
۵-برگشت سرمایه تا اندازه ای زود هنگام است. برای نمونه بره را می توان در سه ماهگی (هشت ماه پس از آبستنی میش) به فروش رساند.
۶- فضولات گوسفند به ویژه در بخش های بلند چراگاه و یا مرتع از دیدگاه بهبود خاک دارای اهمیت است؛ زیرا به این ترتیب عملیات کود دادن دستی که نیازمند استفاده از هزینه بالایی است، خود به خود انجام می شود.
۷- پشم به دست آمده را می توان برخلاف سایرفرآورده های دامی به آسانی انبار و نگهداری کردو در زمان نیاز به فروش رساند.
۸- چربی خالص پشم که از پساب به دست آمده از شستشوی پشم با روش های شیمیایی جدا می گردد، لانولین خوانده می شود. امروزه از لانولین به عنوان ماده اصلی در کِرِم های آرایشی و بهداشتی استفاده می شود.
پرورش گوسفند برای پرواربندی
پرواربندی یکی از روش های مهم در جلوگیری از کاهش تولیدات گوشت کشور است و از دیدگاه علمی به آن توجه ویژه ای باید داشت. به طور کلی در پرورش هر حیوانی به صورت صنعتی، باید در راستای کاهش زیان، افزایش تولید و به دنبال آن افزایش سود گام برداشت. به همین خاطر در پرورش گوسفند، دامها را زمانی باید به فروش رساندکه به بیشترین رشد (بیشترین تولید اقتصادی) رسیده باشند. کشتار بره های کم سن و کم وزن درکشور، با کاهش تولیدات دامی همراه بوده و به معنی از دست دادن یکی از ابزارهای تولید برداشت می شود. چنین مشکلاتی در بیشتر موارد با کشتار میش های آبستن، گسترش می یابند.
به دلیل کمبود گوشت قرمز گوسفندی و درخواست بالای استفاده کنندگان، در پنج الی ۲۰ سال گذشته به پرواربندی توجه بیشتری گردیده و از این راه بر میزان تولید افزوده شده است؛ اما این افزایش با درخواست بازار هماهنگ نبوده و هنوز هم بسیاری از دامداران به کشتار بی رویه بره های کم سن و سال به ویژه در بهار می پردازند. ناآگاهی و همچنین کمبود توانایی مالی دامداران و گاهی بی توجهی دست اندرکاران، در به هدر دادن این سرمایه بزرگ مؤثر بوده اند.
بررسی تولید شیر گوسفندان ایران در جهان
آمارها بیانگر آن هستند که ایران در زمینه تولید شیر در رده های بالای جهانی قرار دارد.
شیر گاوی به دلیل داشتن لاکتوز بالا درمواردی منجر به ناهنجاری های گوارشی می شود، اما شیر گوسفند چنین مشکلی را ایجاد نمی کند. ناهمسانی اسیدهای چرب پایه شیر گوسفند و گاو موجب گردیده است تاشیر گوسفند افزون بر تغذیه، در از بین بردن مشکلات گوارشی هم نقش داشته باشد.
امروزه به دلیل گسترش صنعت گاو شیری در کشور، کمتر به ویژگی های شیری گوسفندان توجه میشود. بدین ترتیب پرداختن به تولید شیرگوسفند نه تنها با پیشرفت و گسترش جهانی ناسازگارنیست، بلکه جای بررسی های بیشتری نیز دارد.
شیر گوسفند و بز افزون بر فراهم کردن نیازهای غذایی، ویژگی درمانی نیز دارند. آلرژی ها و بیماری های دستگاه گوارش که به دلیل استفاده از شیر گاو به وجود می آیند، با استفاده از شیر گوسفند و بز از میان می رود.
وجود مردمانی که شیر، ماست و پنیر گوسفند وبز را به شیر گاو برتری می دهند وکیفیت فرآورده برای آنها درمرتبه نخست اهمیت قرار دارد.
با توجه به جمیع موارد فوق در شماره های بعدی این نشریه به بررسی موضوعات تخصصی گوسفند می پردازیم.
(تدوین: دکتر محمود وطن خواه، استادیار دانشگاه آزاد واحد شهرکرد)