شناخت پرورش گوسفند و اهمیت آن
در ایران علوفه مراتع متغیر است و گوسفندان همانند شتر مواد لازم را در بدن خود به صورت دنبه و دیگر مواد ذخیره می کنند. به خاطر مسایل مذهبی و اهمیت قربانی کردن، گوشت گوسفند در درجه اول و دیگر فرآورده های آن در درجه دوم اهمیت قرار دارد.
به علت عدم آگاهی گوسفندداران ایرانی، اغلب گوسفندان ایرانی اصالت خود را از دست داده و به صورت ناخالص در آمده اند. دامنه های سلسله جبال زاگرس در جنوب غربی و مرکز و سلسله جبال البرز در شمال ایران مناطق مناسبی برای پرورش گوسفند در ایران هستند.
محاسن پرورش گوسفند:
۱- گوسفند یک حیوان نسبتاً خوش بنیه است که آب و هوای متغیر و خشک را تحمل می کند و با فقیرترین علوفه و غذاها به رشد خود ادامه می دهد.
۲- بوسیله گوسفند می توان زمین های نا مرغوبی که برای کشت و زرع مناسب نیست را با ایجاد مرتع مصنوعی مورد استفاده قرار داد.
۳- گوسفند در مقایسه با سایر دام ها به جیره نگهداری کمتری احتیاج دارد و بیشتر غذایی را که دریافت می کند صرف تولید رشد و نمو خود می نماید. به همین سبب در بیشتر کشورهای دنیا از نقطه نظر اقتصادی در رتبه اول قرار دارد.
۴- انواع فرآورده های گوسفند را در تمام طول سال می توان به بازار عرضه کرد، به همین جهت دامدار کمتر با مشکلات مالی مواجه می شود.
۵- برگشت سرمایه نسبتاً سریع است، به عنوان مثال بره را در ۳ ماهگی یعنی ۸ ماه پس از آبستنی می توان فروخت.
۶- عادت گوسفند از نظر دفع فضولات و به ویژه در نقاط مرتفع چراگاه و مرتع از نظر تقویت و کود دهی خاک مورد توجه و اهمیت است.
۷- پشم حاصله را می توان به راحتی انبار کرد و در زمان مناسب به بازار عرضه کرد یا به مسافت های دور فرستاد.
۸- چربی خالص پشم (لالولین) که از پساب حاصله از شستشوی پشم به وسیله روش های شیمیایی جدا می گردد به عنوان مخلوط کننده کرم های آرایشی و طبی استفاده می گردد.
معایب پرورش گوسفند:
۱- گوسفند معمولاً از نظر حیوانات مهاجم به ویژه سگ و گرگ در معرض مخاطره است.
۲- گوسفند در برابر آسیب ها و بیماری ها و به ویژه عوارض انگلی نسبت به سایر دامها بیشتر حساس است.
۳- حرفه چوپانی از نظر اجتماعی چندان چشمگیر نیست و به همین جهت سیستم چوپانی پرورش گوسفند معمولاً با کمبود افراد مجرب مواجه است.
۴- الیاف مصنوعی که از ترکیبات شیمیایی و رزین تولید می شود می تواند به عنوان ماده جایگزین پشم با آن رقابت نماید.
اهمیت استفاده از مراتع در پرورش گوسفند
در بیشتر مناطق دنیا پروش گوسفند به صورت چرای آزاد یعنی به شکل همان سنت اولیه انسان با استفاده از مراتع طبیعی انجام می پذیرد.
انواع چرا
۱- چرای گسترده یا آزاد: به دو نوع گسترده نسبی و مطلق تقسیم می گردد که در نوع اول، گله در کل طول سال در کل مرتع چرا می کند ولی در حالت دوم قسمتی از مرتع برای جمع آوری غذای زمستانی حفظ می گردد.
۲- چرای انتقالی یا بسته: در این روش مرتع به وسیله حصار به قطعات مختلفی تقسیم می گردد و گوسفندان در هر ایامی از سال در قسمتی از مرتع به سر می برند. از تفاوت هایی که این روش با روش گسترده دارد این است که به علت بسته بودن گیاهان نا مطبوع هم به مصرف گوسفند میرسد.
۳- چرای مخلوط: گاهی اوقاط و بر حسب شرایط می توان حیوان دیگری را در چرای گوسفند وارد ساخت، از انواع چرای مخلوط می توان چرای گوسفند، گاو، میش و بره را نام برد.
زمان چرای گوسفند
معمولاً گوسفند از اوایل فصل بهار قادر به انتقال به چراگاه می باشد و اگرچه انتخاب زمان انتقال در هر نقطه بستگی به شرایط آب و هوایی، ارتفاع، نوع خاک و بالاخره نوع گیاه دارد ولی توجه به دو نکته لازم و ضروری است. اولاً آن که گیاهان سمی در بهار زودتر از سایر گیاهان ظاهر می شوند و پیش چرای گوسفند در این مناطق می تواند باعث تلفاتی در گله گردد. ثانیاً هنگامی می توان از چراگاه استفاده نمود که ارتفاع ساقه های علوفه دست کم به ۱۰ تا ۱۲ سانتیمتر رسیده باشد. با این ترتیب هر قدر در عقب انداختن چرا به اواسط بهار سعی شود در حفظ و نگهداری مرتع تلاش بیشتری مبذول گردیده است.
ظرفیت چرای مرتع
بر حسب تعریف، حداکثر تعداد گوسفندی که می تواند در در هر سال در محدوده خاصی و در مدت معینی چرا کند و سطح تولید مرتع از نظر کمیت و کیفیت تغییر نکند ظرفیت چرای مرتع نامیده می شود. مدت معین چرا از نظر آنکه در سطح تولید مرتع تغییری حاصل نگردد در ایران به صورت متوسط حدود ۱۰۰ روز است.
بر اساس آخرین آمار تعداد دام موجود در کشور حدود ۸۰ میلیون واحد دامی است و از این تعداد با توجه به ضریب وابستگی انواع مختلف دام به مرتع حدودا ۵۰ میلیون واحد دامی کشور کاملاً وابسته به مراتع می باشند که براساس آمار موجود حدود ۵/۳۵ میلیون واحد دامی اضافه در مراتع چرا می کنند یا به زبان دیگر می توان گفت از مراتع موجود ۳ تا ۵/۳ برابر ظرفیت مجاز بهره برداری می شود که این باعث تخریب و کاهش مراتع می گردد
شناسایی و قضاوت گوسفند
ابتدا باید هدف از پرورش را مشخص نمود سپس نژاد را انتخاب کرد. معمولاً دو صفت را با اولویت قرار دادن یکی از آنها در نظر می گیرند. (مانند زیر):
صفت اصلی، صفت فرعی
گوشت، پشم
پشم، گوشت
گوشت، شیر
شیر، ، پشم
تجهیزات و جایگاه پرورش گوسفند
پرورش گوسفند در مقایسه با پرورش گاو به تجهیزات و امکانات کمتری احتیاج دارد و در اکثر کشورهای دنیا گوسفندان در بیشتر ایام سال به صورت آزاد پرورش می یابند و در فصل زمستان و ایام نامساعد هوا در محیط های بسته به سر می برند. گوسفند حیوانی است که تنها از کوران باد و رطوبت نامناسب رنج میبرد و در برابر بسیاری از تغییرات جوی بردبار و مقاوم است. پس از احداث جایگاه باید به دسترسی آسان آب توجه داشت چرا که آب نیاز اولیه است.
آغل
تقسیمات داخلی آن باید به گونه ای باشد که بتوان آن را با توجه به نیاز و شرایط تغییر داد، مثالاً اگر دامدار مایل باشد فضایی برای نگهداری گوسفندان داشتی فراهم کند با اندک تغییراتی آن را فراهم کند. از جمله مسایلی که باید در نظر داشت عبارتند از دیوار چینی مناسب و نامساعد برای رشد هرگونه انگل، کف سازی محکم بادوام، غیرقابل نفوذ و غیر لغزنده، سقف سبک، ارزان و غیر قابل نفوذ برای جانوران، بهاربند با حصاربندی مناسب که همان حیاط آغل است، وسایل غذاخوری مدرن و کارآمد، نور و تهویه مناسب.
جایگاه باز
جایگاه باز عبارت است از یک ساختمان مسقف که از چهار طرف باز است. در نمونه مدرن آن دیوارهای جانبی از عدل های کاه و کف را به صورت نرده ای می سازند. این نوع جایگاه در بیشتر کشورها برای میش های داشتی استفاده می گردد، مساحت لازم برای هر میش بالغ حدود ۱ تا ۵/۱ مترمربع است و آخور و آبشخور به میزان لازم بر حسب تعداد گله تأمین می گردد.
جایگاه نیمه باز
عبارت است از یک ساختمان ساده که از سه طرف محصور شده و از یک طرف باز است و حیاطی در کنار دارد که گوسفندان در شرایط نامساعد جوی یا برای استرحت در قسمت مسقف بسر می برند.
قسمت های لازم دیگر
محل های توزین دام، پشم چینی، بسته بندی پشم، ذخیره علوفه، توزین علوفه، نگهداری مواد کنسانتره و یا روزانه، محل تهیه غذای روزانه، نگهداری کود، نگهداری گوسفندان مریض، محل حمام دام، شیردوشی، اتاق کارگر و دفتر
بلوغ و تولید مثل گوسفند
بلوغ جنسی در بره نر، بستگی به عوامل متعددی دارد که به ترتیب عبارتند از وزن، سن، نژاد، آب و هوا، فصل تولد و غذا.
به نظر می رسد وزن حیوان بیش از سایر موارد در این امر موثر باشد. احتمالاً مسئله تغذیه به این امر کمک می کند. به تجربه ثابت شده که بره های پاییزه دیرتر از بره های بهاره به بلوغ می رسند. همچنین نژادهای درشت اندام دیرتر از نژادهای کوچک اندام به سن بلوغ می رسند. البته این صفت به خصوصیت نژادی هم مرتبط است. شرایط آب و هوا از نظر درجه حرارت و رطوبت در بلوغ بره ها موثر است. بطور کلی در شرایط ایران بره ها بین ۶ تا ۱۲ ماهگی به سن بلوغ رسیده و قادر به جفت گیری می باشند ولی از لحاظ بهره برداری و تولید نسل، از سن ۱۸ ماهگی به بعد مورد بهره برداری قرار می گیرند.
روش های پرورش گوسفند
۱- روش پرورش گوسفند نژاد خالص: دراین روش معمولاً فقط یک نوع نژاد خالص برای پرورش در نظر گرفته می شود و تمام مساعی در جهت تثبیت و تقویت نژاد مربوطه انجام می گیرد. قوچ های حاصله توسط کسانی که به صورت آمیخته گری به پرورش گوسفند پرداخته اند مورد استفاده قرار می گیرد. این کار معمولاً سود اقتصادی چندانی ندارد و غالباً به صورت ذوقی یا توسط ارگان های دولتی انجام می گیرد. در ایران ایستگاه پرورش گوسفند عباس آباد مشهد (۳۰ کیلومتری جاده سرخس) وابسته به سازمان دامپروری کل کشور از جمله مراکزی است که در آن نژاد خالص بلوچی پرورش داده می شود
۲- روش پرورش گوسفند به روش آمیخته گری: در اغلب کشور های دنیا از این روش برای پرورش استفاده می گردد. در این روش سعی می گردد دو نوع نژاد مطلوب مثلاً نژاد گوشتی و نژاد مناسب باروری با هم آمیخته گردد و در نسل اول ژن های مطلوب ژن های ضعیف را کنار زده و بره حاصل از آمیزش این دو نژاد خالص بره ای خواهد بود که هم از لحاظ گوشتی و هم از لحاظ باروری مطلوب است، ولی در نسل بعدی ژن های مطلوب ضعیف شده و ژن های نامطلوب غالب می گردد.
۳- روش پرورش گوسفند در مزرعه: این روش نمونه ای از روش فشرده است که به جز مناطق عشایری ایران در بیشتر مناطق روستایی معمول و متداول است منظور اصلی در این روش اول تولید و فروش بره و در مرحله دوم تولید و عرضه پشم است. تعداد گله در این روش متغییر است و ممکن است بین ۶ تا ۵۰۰ رأس باشد. در این روش، نگهداری و مراقبت از گله بر عهده یک یا دو نفر مراقب است که کارهای دیگری هم در مزرعه دارند لزا در این روش توجه کافی به گله مبذول نمی گردد.
۴- پرورش گوسفند به روش چرای آزاد: از این روش که به نام روش گسترده و یا متحرک نیز خوانده می شود در مناطقی استفاده می گردد که از آب و هوای معتدل برخوردار است و در مجاورت مراتع وسیع و پربار قرار دارند. این روش در بیشتر کشورهای خارجی و مناطق عشایری ایران استفاده می گردد.
۵- پرورش گوسفند به روش چرای نیمه آزاد: شکل دیگری از روش فوق است. در این روش از آغل برای نگهداری بره ها و گوسفندان در طول شب و فصول نامساعد سال یا به منظور پرواربندی استفاده می گردد.
۶- روش پرورش گوسفند به منظور پرواربندی: دراین روش بره هایی به منظور پرواربندی خریداری می گردد و با جیره غذایی مناسب برای فروش آماده می گردد. قیمت خرید بره ها حدود ۵۰ تا ۷۰ درصد کل مخارج پرواربندی را با توجه به مرگ ومیر های احتمالی تشکیل می دهد.
ثبت مشخصات و رکوردگیری در گوسفند:
امروزه در دامداری های مدرن و صنعتی کشور بهره گیری از دام های اصلاح شده، تجهیزات مدرن و پیشرفته، محیط سالم و بهداشتی، توانائی تولید و کشت نباتات علوفه ای، امکان ثبت اطلاعات و رکوردها، برآورد معیارهای ژنتیکی از قبیل وراثت پذیری، تخمین ارزش اصلاحی، استاندارد کردن تولید، انتخاب اسپرم و برآورد عملکرد اسپرم های مصرفی، کنترل همخونی و آمیزش های برنامه ریزی شده در گله و چندین مورد دیگر موجبات پویائی و شکوفائی هر چه بیشتر این صنعت را فراهم آورده است.
به طور کلی مدیریت در هر زمینه ای دارای سه عنصر عمده تصمیمات، منابع و اهداف است.
در مورد دامپروری، اقتصادی کردن واحد و افزایش بازده تولید از طریق به کار بستن اصول صحیح علمی از مهمترین اهداف یک مدیریت کارآمد است. ستون فقرات ارزیابی مراحل تصمیم گیری، گزارش های مختلف یا رکوردهای ارائه شده از عملکرد تصمیم است که به آن رکوردگیری می گویند. در واقع رکورد گیری شمارش وقایع و رویداد هاست.
آغاز هر گونه فعالیت مدیریتی و اصلاح نژادی با تعیین و هویت بخشیدن به دام ها امکان پذیر است و ثبت مشخصات این امکان را در جهت شناسائی دام ها در گله فراهم می سازد. به طور کلی مراحل ثبت مشخصات به منظور شناسائی دام ها را می توان به عملیات شماره دار کردن حیوان، صدورشناسنامه، تعیین شماره ثبت رسمی و تعیین خطوط خونی و شجره دام تقسیم کرد.
اهمیت تهیه شناسنامه علاوه بر تامین شناخت بهتر، موجب افزایش ارزش اقتصادی دام شده و امکان شناسایی و صادرات نژادهای مختلف با شجره های مشخص را فراهم می نماید. بهترین و مهمترین نتیجه ای که از تهیه شناسنامه و ثبت مشخصات دام به دست می آید، انتخاب دام می باشد زیرا انتخاب دام در حقیقت تعیین و نگهداری دام های با ارزش و حذف حیوانات کم ارزش و یا بی ارزش بر مبنای استفاده از اصول علمی است که حاصل این فرآیند افزایش در آمد مستمرخواهد بود.
تدوین: مهندس مهدی بابایی (عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی شهرکرد)