مسمومیت مس در گوسفندان
مقدمه:
مسمومیت با مس در گوسفندان بسیار شایع بوده و غالبا نه به دلیل مصرف زیاد مس بلکه بیشتر به دلیل مشکلات تغذیه ای رخ میدهد. مسمومیت با مس یک اختلال متابولیکی یا تغذیه ای است که درنتیجه دو فرآیند کاملا مشخص روی می دهد:
۱) تجمع مس در کبد طی مدت زمان طولانی
۲) ایجاد بیماری همراه با آزاد سازی ناگهانی مس از کبد به داخل جریان خون.
مس در کبد تجمع پیدا می کند که این مشکل در طول هفته ها، ماه ها یا بیش از چند سال به طول انجامیده و البته این امر تحت تاثیر فاکتورهای مختلف قرار می گیرد. مسمومیت در نتیجه عواملی مانند: آب و هوای نامساعد، بیماری ها و حمل و نقل که سبب آزادسازی مس موجود در جیره غذایی در کبد به داخل جریان خون می شود، صورت می پذیرد. در چرخه های طبیعی، مس جیره غذایی جذب و توسط جریان خون حمل شده و برای انجام فعالیت های طبیعی بدن به داخل خون ترشح می گردد.
در گوسفند بین مقدار مس مورد نیاز بدن تعادلی برقرار است که این میزان سطح مس را حیوان از جیره غذایی و ذخیره کبدی تامین می نماید. عدم تعادل در فراهم نمودن مس مورد نیاز بدن و زیادی مس سبب ایجاد بیماری در حیوان می گردد.
مسمومیت با مس دارای دو نوع مسمومیت اولیه و ثانویه می باشد. مسمومیت مس اولیه شامل مسمومیت مس حاد و شدیدی است که بواسطه خوردن اتفاقی مقدار زیادی املاح مس ایجاد می گردد، اما مسمومیت مس ثانویه شامل مسمومیت مس مزمن است که مقدار نسبتا کمی از مس در مدت زمان طولانی مصرف شده است.
همه گیری:
میزان مرگ و میر در مسمومیت با مس صد در صد می باشد. این بیماری در تمام نژادها در هر دو جنس نر و ماده روی می دهد. در ایالات متحده این بیماری بیشتر در مناطق کوهستانی ایالات غربی شایع می باشد. اگرچه این بیماری در هر زمانی اتفاق می افتد اما اوج شیوع این بیماری معمولا در فصل پاییز و زمستان می باشد.
انواع مسمومیت:
مسمومیت با مس در گوسفند به دو شکل زیر دیده می شود:
۱- مسمومیت حاد مس
۲- مسمومیت مزمن مس
مسمومیت حاد مس معمولا به دلیل مصرف مقدار زیادی از املاح مس محلول رخ می دهد و میزان مس مصرفی ایجاد کننده مسمومیت حاد ۱۰۰-۲۰ میلی گرم مس به ازاء هر کیلو گرم وزن بدن در گوسفندان می باشد. فاکتورهایی که سبب ایجاد مسمومیت مس به شکل حاد در گوسفندان می شوند شامل موارد زیر می باشند:
– استفاده از املاح مس محلول برای درمان عفونت در عفونت های گیاهی.
– استفاده از اسپری های ضد قارچی حاوی مس.
– مصرف گیاهان مرتعی که بوسیله کودهای شیمیایی حاوی مس کوددهی شده اند.
مسمومیت مزمن مس:
مسمومیت مزمن مس در نتیجه افزایش مصرف مس و کاهش مصرف مولیبدن، سولفور ، روی و کلسیم و همچنین به دنبال آسیب های کبدی ایجاد می گردد. مسمومیت مزمن مس با مصرف ۵-۳ میلی گرم مس به ازاء هر کیلو گرم وزن بدن در چراگاه هایی دیده می شود که گیاهان آن حاوی ۲۰-۱۰ میلی گرم مس در هر کیلو گرم ماده خشک و سطح پایین مولیبدن هستند.
مسمومیت مزمن مس ممکن است در خاک های حاوی مقادیر بالای مس رخ دهد. آلوده شدن مراتع در معرض دود یا گاز توسط کابل های هوایی ساخته شده از مس و مراتعی که حاوی شبدر Subterranean می باشند در ایجاد این نوع مسمومیت دخیل هستند. مراتع و چراگاه هایی که حاوی ۱۵ تا ۲۰ میلی گرم مس در هر کیلو گرم ماده خشک و پوشیده شده از کاه که حاوی ۶۸۵ تا ۹۲۰ میلی گرم مس در هر کیلو گرم ماده خشک می باشند، سبب ایجاد مسمومیت مزمن مس می گردند. قابل ذکر است که علوفه حاوی ۴۲ میلی گرم بر کیلو گرم مس می باشد.
عوامل دیگری نیز در ایجاد این نوع مسمومیت با مس موثرند که به شرح زیر می باشند:
– شرایط آب و هوایی
– محیط زیست
– جیره های فقیر
– جابجایی میش ها از مناطق کوهستانی به چراگاه هایی که دارای مسافت طولانی می باشند.
علایم کلینیکی:
علایم بیماری مسمومیت با مس شامل: کم خونی و یرقان است که سبب می شود غشاها رنگ پریده و زرد به نظر برسند. ادرار به طور مشخص رنگ قرمز مایل به قهوه ای تیره دارد. گوسفندان مبتلا، بی اشتها، بی حال و به شدت تشنه می باشند. با وخیم شدن وضعیت، حیوان بیمار دچار شوک و درماندگی شده و در نتیجه مرگ روی می دهد. مرگ معمولا ۱ تا ۲ روز بعد از بروز علایم کلینیکی روی می دهد، اما آزاد شدن میزان زیادی مس (به صورت توده ای) در گوسفندان مرده بدون هیچ گونه علایم کلینیکی صورت می پذیرد. در مسمومیت مس به شکل حاد، ورم معده ای روده ای شدید همراه با درد شکم، اسهال و استفراغ شدید در بعضی گونه ها روی می دهد.
استفراغ سبب تشنگی و عطش شدید شده و مدفوع و اسهال حیوانات مبتلاء حاوی مقدار زیادی مخاط به رنگ سبز مایل به آبی می باشد.
شوک شدید، به همراه پایین افتادن دمای بدن و یک افزایش در ضربان قلب می باشد که کلپس (روی هم افتادگی عروق) و مرگ در مدت ۲۴ ساعت رخ می دهد. اگر حیوان برای مدت بیش از ۲۴ ساعت زنده بماند، اسهال خونی و یرقان ظاهر می شود.
مسمومیت حاد به دلیل مصرف نمک مس باعث بی اشتهایی، افسردگی و از دست رفتن آب بدن می شود. علایم دیگر گزارش شده شامل: تنفس سخت، گیج خوردن و بی تعادلی می باشد.
در مسمومیت مس به شکل مزمن در نشخوار کنندگان بی اشتهایی، تشنگی، وجود هموگلوبین در ادرار، رنگ پریدگی و یرقان اتفاق می افتد.
همچنین کبد زرد و متورم، طحال نرم و کلیه های متورم و با رنگ خاکستری تیره دیده می شود. در این نوع مسمومیت هیچ گونه اختلال گوارشی وجود ندارد. افسردگی شدید در این نوع مسمومیت دیده می شود و مرگ حیوان معمولا ۲۴ تا ۴۸ ساعت بعد از ایجاد علایم رخ می دهد.
پیشگیری:
جیره های حاوی نمک مواد معدنی برای سلامتی دام و تولیدات آن ضروری می باشد. همچنین استفاده از جیره های حاوی مقادیر پایین مس توصیه می گردد. به کار بردن یک جیره حاوی ۱۲ تا ۳۶ میلی گرم مس بر کیلو گرم ماده خشک و مقدار کافی مولیبدن برای گوسفندان مناسب می باشد که البته این ارزیابی برای هر حیوان جداگانه می باشد.
جیره هایی که نسبت مس به مولیبدن در آن ها کمتر از ۵/۰ به ۱ می باشد،برای سلامتی دام و تولیدات دامی مناسب هستند و در صورت تغییر این نسبت سلامتی و تولید حیوان تحت تاثیر قرار می گیرند. همچنین جیره هایی که دارای نسبت بیش از ۳:۱ مس به مولیبدن می باشند، نشان دهنده حداقل استفاده از مس دریافتی جیره بوده و این میزان مس برایشان غیر قابل مصرف بوده است.
نسبت۲:۱ مس به مولیبدن شرایط تعادل مناسب و بهینه ای را بین این دو ماده معدنی فراهم می نماید. جهت کاهش خطر کمبود مس یا مسمومیت با مس، سطح مولیبدن در چراگاه ها و جیره ها باید بررسی گردد.
محصول تجاری Merrick s super lamb برای بره ها توصیه می گردد. این محصول حاوی ۴ میلی گرم در کیلو گرم مس می باشد که برای بره ها مناسب است و در جلوگیری از مسمومیت مزمن مس نقش دارد. هیچ گاه نباید جیره ماکیان با جیره گوسفند مخلوط گردد، زیرا حاوی مقدار زیادی مس می باشند همچنین باید قبل از تغذیه، سطح مس در تولیدات شیری و گوشتی دام بررسی شود تا از ازدیاد و کمبود مس جلوگیری شود.
باید سطح مس، مولیبدن وسولفور در مواد کنسانتره ای و علوفه ای به طور منظم اندازه گیری شوند، لازم به ذکر است در مراتعی که توسط فضولات خوک و ماکیان کوددهی شده اند باید از چرای گوسفندان جلوگیری نمود.
در مناطقی که دچار کمبود مولیبدن و مس بالایی هستند، نمونه های غذایی باید آنالیز شوند و استفاده از عذاهای حاوی مس پایین توصیه می گردد. بهتر است بررسی منظم آنتاگونیست های مس شامل: سولفور، مولیبدن، روی و آهن در تولیدات صورت پذیرد.
اضافه کردن ژیپسوم (سولفات کلسیم) به میزان ۱۵ کیلو گرم به ازاء هر تن جیره به جای سنگ آهک قابل استفاده می باشد و اضافه کردن ۴/۱ کیلو گرم به ازاء هر تن سولفات آهن به فعال سازی ژیپسوم کمک می نماید. تغذیه حیوان بایستی به گونه ای باشد که PH شکمبه بالا نگه داشته شود و شرایط برای پروتوزوآها فراهم گردد، چون جذب مس و تجمع آن در کبد دام های فاقد پروتوزوآ بیشتر است و موجب بروز مسمومیت مزمن مس می گردد. احتمال داده می شود که پروتوزوآها با افزایش تجزیه پروتئین ها در شکمبه از جمله اسیدهای آمینه گوگرد دار، باعث شکل گیری سولفیدها می شوند. سولفید و مس وارد واکنش شده، ترکیب غیر قابل حلی را تشکیل می دهند که قابل جذب و مصرف نیست، بنابراین مسئله مسمومیت مس نیز منتفی می شود هر چند این امر پیچیده تر از این است و به عوامل مختلفی از جمله نوع پروتئین خام جیره بستگی دارد.
تست آنزیم های خون جهت بررسی آسیب های کبدی در حیواناتی که از لحاظ والد نر یا ژنتیکی برای جفت گیری مناسب هستند و در مورد حیوانات وارداتی سایر کشورها مهم و مناسب می باشند.
در هنگام خورانیدن، عوامل کنترل کننده پاتوژن ها مانند توکسوپلاسما و کوکسیدیا نباید وارد بدن دام شود. موننسین باعث کشته شدن توکسوپلاسما و باعث مرگ پروتوزوآهای شکمبه وافزایش خطر ابتلا به مسمومیت مزمن مس می گردد.
استفاده از واکسن توکسوپلاسما در این مورد رایج می باشد. البته در مورد این مسئله که آیا کوکسیدیا برای پروتوزوآهای شکمبه ضرر ندارند مدارک کافی و مناسب در دسترس نمی باشد در صورتی که استفاده طولانی مدت از موننسین در گوسفندان شیری باعث آسیب می شود هرگز از کنسانتره و مواد معدنی مخلوطی که برای گاو و خوک استفاده می گردد در تغذیه گوسفند استفاده نشود، زیرا محتوی مس فراوانی می باشند.
مس را به صورت خالص مثلا استفاده از سوزن های مسی یا مواد معدنی چندگانه که حاوی مس هستند، وارد بدن گوسفند شیری نکنید. باید اجزای محصول تجاری بررسی شود چون مس می تواند با مواد دیگر باند گردد، و در نتیجه باعث تجمع مس در کبد شود. جهت درمان حیواناتی که در دسترس هستند مثل اواخر آبستنی و اوایل شیردهی که بدنشان دارای متابولیسم زیادی است داروهای چندگانه تجویز نکنید. نسخه پیچیدن و تجویز بیش از حد برای مس منجر به همولیتیک می شود.
درمان
درمان گوسفندان مبتلا به مسمومیت مس باید زیر نظر دامپزشک صورت گیرد. درمان معمولا با خوراندن ۵۰ تا ۱۰۰ میلی گرم مولیبدات آمونیوم و ۱-۵/۰ گرم سولفات سدیم به مدت سه هفته برای هر حیوان صورت می پذیرد. در موارد اسپری کردن محلول های حاوی این دو نمک به داخل جیره توصیه می شود.
در موارد حاد مسکن هایی برای درمان ورم معده ای روده ای و شوک به دام داده می شود. دیمر کاپول، به مقدار زیاد دفع مس را افزایش می دهد، اما تا بحال گزارشی جهت استفاده از این دارو در موارد کلینیکی ارائه نشده است. پنیسیلامین، داروی موثر اما بسیار گرانی است که کاربرد عمومی دارد.
EDTA کلسیم و DMPS (مرکاپتان) نیز از داروهای موثر برای درمان این بیماری اند. درمان روزانه با ۱۰۰ میلی گرم مولیبدات آمونیوم و ۱ گرم سولفات سدیم انیدراز به صورت دهانی در بره ها، غلظت مس در بافت ها را بطور چشمگیری کاهش می دهد و از مرگ و میر بره ها جلوگیری می کند.
تحت شرایط آزمایشگاهی تلقیح تترامولیدات آمونیوم داخل وریدی یا زیر پوستی یک راه موثر در بهبود مسمومیت با مس همزمان با کاهش میزان انتشار مس در اریتروسیت ها بوده و سبب تخریب آنها می شود. تزریق این ترکیب به مدت ۲ تا ۳ روز به میزان ۳ تا ۴ میلی گرم وزن بدن در ۳ وعده در روز تاثیر درمانی مفیدی دارد.
منابع
۱- Berger, l., Copper Toxicity in sheep. Salt institute
۲- Disease caused by Inorganic poisons, copper poisoning
۳- NRC. 1975. Nutrition requirement of sheep. 5th Edition
۳- Salt, j., 2006. Salt and Trace mineral for livestock ,poultry and other animals
۴- Solaiman, S, G., Shoemaker, C , E., and Andréa, G. H., 2005. The effect of high dietary CU on health, growth performance, and CU status in young goat. Elsevier.
